Menguak Kedalaman Bahasa Jawa: Contoh Soal dan Pembahasan untuk Kelas 4 Semester 2 di Jawa Tengah
Pendahuluan
Bahasa Jawa, sebagai salah satu warisan budaya tak benda yang paling berharga, memegang peranan krusial dalam identitas masyarakat Jawa, khususnya di Provinsi Jawa Tengah. Mempelajari Bahasa Jawa sejak dini, terutama di jenjang sekolah dasar, bukan hanya tentang menguasai tata bahasa atau kosa kata, melainkan juga menanamkan nilai-nilai luhur, etika, dan kebudayaan yang terkandung di dalamnya. Untuk siswa kelas 4 SD di Jawa Tengah, semester 2 merupakan fase penting dalam memperdalam pemahaman mereka tentang Bahasa Jawa, mulai dari unggah-ungguh basa, aksara Jawa, hingga pemahaman tembang dan cerita rakyat.

Artikel ini akan menyajikan contoh-contoh soal Bahasa Jawa kelas 4 semester 2 yang relevan dengan kurikulum di Jawa Tengah. Tujuan utamanya adalah memberikan gambaran kepada siswa, orang tua, dan guru tentang materi yang diujikan serta bagaimana soal-soal tersebut dirancang untuk menguji berbagai kompetensi. Kami akan menyertakan soal pilihan ganda, isian singkat, dan uraian, lengkap dengan kunci jawaban serta tips belajar yang efektif.
Materi Pokok Bahasa Jawa Kelas 4 Semester 2 di Jawa Tengah
Sebelum melangkah ke contoh soal, penting untuk memahami materi-materi pokok yang biasanya diajarkan pada semester 2 kelas 4 SD di Jawa Tengah. Materi ini menjadi dasar penyusunan soal-soal ujian:
- Unggah-ungguh Basa (Tingkat Tutur Bahasa):
- Perbedaan penggunaan basa Ngoko (lugu dan alus) dan Krama (madya dan inggil) dalam percakapan sehari-hari.
- Penggunaan tembung ngoko, krama madya, dan krama inggil.
- Penerapan unggah-ungguh basa dalam berbagai situasi sosial.
- Aksara Jawa:
- Mengenal dan menulis Aksara Jawa Carakan (Ha-Na-Ca-Ra-Ka hingga Nga-Ba-Tha-Ga-Nga).
- Mengenal dan menggunakan sandhangan swara (wulu, suku, pepet, taling, taling tarung).
- Mengenal dan menggunakan pasangan sederhana.
- Menulis kalimat sederhana menggunakan Aksara Jawa.
- Tembung (Kosakata):
- Tembung padha tegese (sinonim) dan tembung kosok balen (antonim).
- Tembung panyandra (kata kiasan untuk memuji/menggambarkan keindahan).
- Tembung panyendhu (kata kiasan untuk mencela/menggambarkan kekurangan).
- Tembung camboran (kata majemuk).
- Ukara (Kalimat):
- Membuat ukara pitakon (kalimat tanya), ukara pakon (kalimat perintah), dan ukara tanggap (kalimat pasif).
- Mengubah ukara ngoko menjadi ukara krama, dan sebaliknya.
- Wacan (Bacaan/Teks):
- Memahami isi cerita fabel, cerita rakyat, atau teks deskripsi sederhana.
- Menjawab pertanyaan berdasarkan isi bacaan.
- Menentukan gagasan pokok atau pesan moral dari bacaan.
- Paribasan, Bebasan, Saloka:
- Mengenal dan memahami makna paribasan sederhana.
- Tembang:
- Mengenal tembang dolanan (lagu anak-anak tradisional Jawa).
- Memahami isi atau pesan dari tembang dolanan.
- Budaya Jawa:
- Pengetahuan umum tentang tradisi, kesenian, atau permainan tradisional Jawa yang berkaitan dengan kehidupan sehari-hari.
Contoh Soal Bahasa Jawa Kelas 4 Semester 2 Jawa Tengah
Berikut adalah kumpulan contoh soal yang mencakup berbagai materi di atas.
A. Soal Pilihan Ganda (Wangsulana pitakon ing ngisor iki kanthi milih salah siji wangsulan sing paling bener!)
-
Bapak tindak kantor. Tembung "tindak" kalebu tembung ….
a. ngoko
b. krama madya
c. krama inggil
d. ngoko alus -
Ukara ngoko saka "Bapak dhahar sega" yaiku ….
a. Bapak mangan sega
b. Bapak nedha sega
c. Bapak maem sega
d. Bapak dhahar wos -
Kosok balen saka tembung "gedhe" yaiku ….
a. dhuwur
b. cilik
c. amba
d. abot -
Tulisan aksara Jawa ꦲꦶꦮꦏ꧀ diwaca ….
a. iwak
b. uwak
c. awik
d. iwuk -
"Aja padha guyon wae, mengko ora rampung tugase!" Ukara kasebut kalebu ukara ….
a. pitakon
b. pakon
c. tanggap
d. panyuwun -
Tembung panyandra kanggo "kulite resik tur bening" yaiku ….
a. ireng manis
b. kuning langsat
c. nyandhang kuning
d. kuning gading -
Tembang dolanan "Gundhul-gundhul Pacul" ngemu piwulang babagan ….
a. gotong royong
b. kepemimpinan
c. katresnan
d. kesabaran -
Yen kowe arep nyuwun tulung marang Bapak utawa Ibu, luwih becik nganggo basa ….
a. ngoko lugu
b. ngoko alus
c. krama madya
d. krama inggil -
"Ana rega ana rupa." Paribasan iki tegese ….
a. barang larang mesthi apik
b. barang murah mesthi elek
c. rega barang cocog karo kualitase
d. rega ora nemtokake kualitas -
Tulisan Latin saka aksara Jawa ꦏꦺꦴꦩ꧀ꦥꦸꦠꦼꦂ yaiku ….
a. kompor
b. komputer
c. kemoter
d. kompit -
Tembung kang kalebu tembung camboran wutuh yaiku ….
a. sapu tangan
b. meja kayu
c. buku tulis
d. omah gedhe -
Sandhangan swara sing unine "i" yaiku ….
a. wulu
b. suku
c. pepet
d. taling -
"Mata dhuwiten." Tembung panyendhu iki ateges ….
a. wong sing seneng nggolek dhuwit
b. wong sing srakah marang dhuwit
c. wong sing mripate loro
d. wong sing pinter golek dhuwit -
Ibu mundhut beras ing pasar. Tembung "mundhut" kalebu tembung ….
a. ngoko
b. krama madya
c. krama inggil
d. ngoko alus -
Tembung "ngombe" yen dikramakake inggil dadi ….
a. nginum
b. ngunjuk
c. ngunjukaken
d. ngombeaken
B. Soal Isian Singkat (Isenana titik-titik ing ngisor iki kanthi wangsulan sing trep!)
- Tembung krama madya saka "lungguh" yaiku ……………………..
- Tulisen aksara Jawa "desa" yaiku ……………………..
- Tembung kosok balen saka "jero" yaiku ……………………..
- "Adigang, adigung, adiguna." Paribasan iki tegese wong sing ngendelake ……………………..
- Ukara pitakon sing trep kanggo takon jeneng yaiku "Sapa …………………….. jenengmu?"
- Sandhangan swara kanggo nggawe swara "o" yaiku …………………….. lan ……………………..
- "Wong loro padha …………………….. marang wong tuwane." (Isenana nganggo tembung kang trep, adhedhasar unggah-ungguh basa)
C. Soal Uraian (Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi cetha lan jangkep!)
-
Gawenen ukara ngoko 3 (telu) lan ukara krama inggil 3 (telu) kang ngandharake kegiatanmu sedina!
-
Tulisen ukara "Buku iki duwekku." nganggo aksara Jawa!
-
Jelentereh (jelaskan) tegese paribasan "Becik ketitik ala ketara"!
-
Wacanen wacan ing ngisor iki, banjur wangsulana pitakon-pitakon ing ngisore!
"Si Kancil lan Baya"
Ing sawijining dina, Si Kancil kepengin nyabrang kali. Nanging, ing kali iku akeh baya galak-galak. Kancil mikir keras kepiye carane bisa nyabrang. Dumadakan, Kancil duwe ide. Kancil celuk-celuk baya. "He, para baya! Ayo padha baris ing kali, aku arep ngitung cacahmu. Saka dhawuhe raja, kowe kabeh arep diwenehi panganan akeh!" Para baya seneng krungu kabar iku. Banjur padha baris jejer-jejer. Kancil banjur mlumpat saka punggung baya siji menyang siji liyane nganti tekan sebrang kali. "Hahaha! Matur nuwun, para baya! Aku wis tekan sebrang. Pangananmu mengko tak enteni ya!" Kancil ngguyu banjur mlayu ngilang.- a. Sapa wae paraga ing crita kasebut?
- b. Kepiye carane Si Kancil bisa nyabrang kali?
- c. Apa piwulang kang bisa dijupuk saka crita Si Kancil lan Baya?
-
Gawenen ukara pitakon lan ukara pakon nggunakake tembung "sinau"!
Kunci Jawaban
A. Pilihan Ganda
- c. krama inggil
- a. Bapak mangan sega
- b. cilik
- a. iwak
- b. pakon
- d. kuning gading
- b. kepemimpinan
- d. krama inggil
- c. rega barang cocog karo kualitase
- b. komputer
- a. sapu tangan
- a. wulu
- b. wong sing srakah marang dhuwit
- c. krama inggil
- b. ngunjuk
B. Isian Singkat
- pinarak / lenggah
- ꦢꦺꦱ (diwaca desa, nganggo pepet)
- njaba
- kekuwatane / kalungguhane / kapinterane
- sapa
- taling lan tarung
- bekti (atau tembung sejenis yang menunjukkan rasa hormat)
C. Uraian
-
Ukara Ngoko:
- Aku tangi esuk jam lima.
- Aku sarapan roti.
- Aku budhal sekolah numpak sepedha.
Ukara Krama Inggil: - Kula tangi enjing jam gangsal.
- Kula sarapan roti.
- Kula bidhal sekolah nitih sepedha.
(Jawaban bisa bervariasi sesuai kreativitas siswa, yang penting penggunaan ngoko dan krama inggilnya benar)
-
ꦧꦸꦏꦸꦲꦶꦏꦶꦢꦸꦮꦺꦏ꧀ꦏꦸ (buku iki duwekku)
-
"Becik ketitik ala ketara" tegese tumindak becik (apik) utawa tumindak ala (elek) mesthi bakal katon utawa konangan ing tembe mburine. Ora ana tumindak sing bisa didhelikake salawase.
-
- a. Paraga ing crita kasebut yaiku Si Kancil lan Baya.
- b. Si Kancil bisa nyabrang kali kanthi ngapusi para baya, dikandhani arep diitung lan diwenehi panganan, banjur Kancil mlumpat-mlumpat ing punggung baya nganti tekan sebrang.
- c. Piwulang kang bisa dijupuk saka crita iki yaiku yen duwe masalah kudu mikir nganggo akal utawa kapinteran (cerdik) kaya Si Kancil, nanging kudu ati-ati aja nganti ngapusi wong liya. (Bisa juga ditambahkan: akal bulus tidak selalu baik untuk ditiru, dll.)
-
- Ukara pitakon: Kowe sinau basa Jawa apa ora? / Kapan kowe arep sinau?
- Ukara pakon: Sinaua sing tenanan ben bijimu apik! / Ayo sinau bareng!
(Jawaban bisa bervariasi, yang penting bentuk kalimatnya sesuai)
Tips dan Strategi Belajar Bahasa Jawa untuk Siswa Kelas 4
Agar siswa dapat menguasai materi Bahasa Jawa dengan baik dan siap menghadapi ujian, berikut adalah beberapa tips dan strategi yang bisa diterapkan:
Untuk Siswa:
- Maca lan Nulis Rutin: Biasakan membaca cerita atau teks berbahasa Jawa sederhana setiap hari. Latih juga menulis aksara Jawa secara rutin, dimulai dari huruf dasar hingga membentuk kata dan kalimat sederhana.
- Ngomong Basa Jawa: Jangan takut untuk berbicara Bahasa Jawa, baik dengan teman, guru, maupun orang tua. Mulai dari penggunaan basa Ngoko, lalu perlahan coba gunakan basa Krama dalam situasi yang tepat. Praktik langsung akan sangat membantu.
- Sinau Aksara Jawa Kanthi Cara Nyenengake: Gunakan media interaktif atau permainan untuk belajar aksara Jawa. Bisa dengan kartu aksara, aplikasi, atau meniru tulisan yang ada di sekitar.
- Nganggo Kamus Basa Jawa: Miliki kamus Bahasa Jawa (cetak atau daring) untuk mencari arti kata yang tidak dimengerti, sekaligus untuk mengetahui tingkatan bahasanya (ngoko/krama).
- Ngrungokake Tembang Dolanan: Dengarkan tembang dolanan Jawa. Selain menghibur, tembang dolanan seringkali mengandung kosa kata dan pesan moral yang mudah dipahami.
- Sinau Bareng Kanca: Belajar kelompok bisa sangat efektif. Kalian bisa saling bertanya, menjelaskan, dan berlatih percakapan.
- Takon Yen Ora Ngerti: Jangan malu bertanya kepada guru atau orang tua jika ada materi yang belum dipahami.
Untuk Orang Tua:
- Ndampingi lan Nggampangake: Dampingi anak saat belajar, namun jangan terlalu memaksakan. Buat suasana belajar yang nyaman dan menyenangkan.
- Nyediakake Sumber Daya: Sediakan buku-buku cerita berbahasa Jawa, kamus, atau sumber belajar daring yang relevan.
- Nggawe Lingkungan Basa Jawa: Coba gunakan Bahasa Jawa dalam percakapan sehari-hari di rumah, terutama dalam situasi formal untuk melatih penggunaan basa Krama. Ajak anak menonton pertunjukan wayang atau ketoprak anak-anak jika memungkinkan.
- Apresiasi lan Motivasi: Berikan pujian dan dorongan positif setiap kali anak menunjukkan kemajuan dalam belajar Bahasa Jawa.
Untuk Guru:
- Variasi Metode Pembelajaran: Gunakan metode yang beragam (cerita, permainan, diskusi, proyek kreatif) agar siswa tidak bosan dan lebih tertarik.
- Integrasi Budaya: Selipkan unsur-unsur budaya Jawa dalam setiap materi. Misalnya, saat belajar unggah-ungguh basa, kaitkan dengan tata krama dalam tradisi Jawa.
- Latihan Berbicara: Beri kesempatan siswa untuk berbicara dan berdialog menggunakan Bahasa Jawa di depan kelas.
- Evaluasi Komprehensif: Selain tes tertulis, lakukan evaluasi melalui observasi saat siswa berbicara, berinteraksi, atau menampilkan karya yang berhubungan dengan Bahasa Jawa.
Penutup
Mempelajari Bahasa Jawa di jenjang sekolah dasar adalah investasi jangka panjang dalam melestarikan budaya dan membentuk karakter generasi muda. Dengan pemahaman materi yang kuat, latihan soal yang teratur, serta dukungan dari lingkungan sekitar, siswa kelas 4 di Jawa Tengah diharapkan dapat menguasai Bahasa Jawa dengan baik, mencintai budayanya, dan menjadi pewaris yang bangga akan identitas Jawa mereka. Semoga contoh soal dan tips dalam artikel ini bermanfaat bagi semua pihak yang terlibat dalam pendidikan Bahasa Jawa. Sugeng sinau!
Catatan: Artikel ini memiliki sekitar 1200 kata, sesuai dengan permintaan Anda. Struktur dan isinya dirancang agar komprehensif dan mudah dipahami.



